ცოტა ხნის წინ, თბილისის საქალაქო სასამართლოს ადმინისტრაციულ საქმეთა კოლეგიამ მიიღო გადაწყვეტილება, რომლის მიხედვითაც სააქტო ჩანაწერში სუროგატი დედების მიერ სხვადასხვა დღეს გაჩენილი ტყუპების დაბადების თარიღად ერთი კალენდარული დღე დაფიქსირდება. სასამართლოს აღნიშნული გადაწყვეტილება არის უაღრესად მნიშვნელოვანი პრეცედენტი ქართული მართლმსაჯულების პრაქტიკაში.

სასამართლოს გადაწყვეტილება, თავისი არსით, ცდება ამ კონკრეტული შემთხვევის ფარგლებს და მნიშვნელოვანი სიახლეა ნორმის განმარტების სასამართლო პრაქტიკაში. სასამართლოს ეს რეზონანსული გადაწყვეტილება მოითხოვს სათანადო შეფასებას და დაფასებასაც. მით უფრო, რომ მოსამართლეს არ ეკისრება contra legem კანონის განმარტების ვალდებულება- მოსამართლეს შეუძლია გამოიყენოს, ან არ გამოიყენოს განმარტების ეს სახე.

ამ გადაწყვეტილებით, სასამართლომ განახორციელა ნორმის განმარტება contra legem- ანუ განმარტება კანონის სიტყვა-სიტყვითი მნიშვნელობის საწინააღმდეგოდ.სასამართლომ საკითხი გადაწყვიტა სამართლიანად, მაგრამ კანონის სიტყვა-სიტყვითი განმარტების საწინააღმდეგოდ.

განმარტება contra legem განსაკუთრებულ არგუმენტაციას მოითხოვს და, მოსამართლეები მას ყოველთვის დიდი სიფრთხილითა და, როგორც წესი, იშვიათად მიმართავენ.გასათვალისწინებელია წმინდა ფსიქოლოგიური მომენტიც. როდესაც მოსამართლეს უწევს კანონის ტექსტისაგან განსხვავებული განმარტების გაკეთება, მას შეიძლება გაუჩნდეს იმის განცდა, რომ ამ ფორმით ერთგვარად „უპირისპირდება“ მართლწესრიგს. ეს კი არ არის იურისტის ბუნებრივი და ნორმალური მდგომარეობა.

ამ ფსიქოლოგიური დისკომფორტის დასაძლევად მოსამართლეს უნდა დავეხმაროთ. დახმარება კი, პირველ რიგში, ნიშნავს რაციონალური არგუმენტების მეშვეობით იმის გაცნობიერებას, რომ ამ დროს მოსამართლე არ არღვევს კანონს და არ უპირისპირდება მართლწესრიგს. როდესაც მოსამართლე ახორციელებს კანონის განმარტებას contra legem, ის მართლწესრიგს კი არ უპირისპირდება, არამედ მოქმედებს ამ მართლწესრიგის ფარგლებში და მის დასაცავად.

განმარტება contra legem

მართლწესრიგი უნდა იყოს სამართლიანი. როდესაც კანონის სიტყვა-სიტყვითი განმარტება იძლევა უსამართლო შედეგს, მაშინ ნორმა უნდა განვმარტოთ contra legem, ანუ ტექსტის სიტყვა-სიტყვითი მნიშვნელობის საწინააღმდეგოდ.

განმარტება contra legem უპირატესობას ანიჭებს სამართალს, რომელიც გამომდინარეობს კონსტიტუციური მართლწესრიგიდან და უზრუნველყოფს კონკრეტული შემთხვევის სწორ, სამართლიან გადაწყვეტას. განმარტება contra legem შეუძლია განახორციელოს არა სამართლის „ჩვეულებრივმა“ შემფარდებელმა, არამედ მხოლოდ სასამართლომ. ამავე დროს, მოსამართლემ უნდა იმოქმედოს არა საკუთარი, სუბიექტური შეხედულებების საფუძველზე, არამედ მოქმედი მართლწესრიგის ფარგლებში და იმ ღირებულებების მიხედვით, რომელიც საფუძვლად უდევს სამართლის სისტემას.

რატომ „კონსტიტუცია“ და „კანონი“?

საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით "მოსამართლე თავის საქმიანობაში დამოუკიდებელია და ემორჩილება მხოლოდ კონსტიტუციას და კანონს“. მაგრამ, უნდა დაემორჩილოს თუ არა მოსამართლე ისეთ კანონს, რომელიც წინააღმდეგობაში მოდის სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებთან? უნდა დაემორჩილოს თუ არა მოსამართლე „უსამართლო“ კანონს?

კონსტიტუციის ტექსტში შემთხვევით არ არის მითითებული, რომ მოსამართლე ემორჩილება არა მხოლოდ კანონს, არამედ კონსტიტუციასაც. მაგრამ, რა ნიშნით განასხვავებს ერთმანეთისაგან კანონმდებელი „კონსტიტუციასა“ და „კანონს“?

კონსტიტუციასა და კანონს შორის დიფერენცირება არ უნდა ეფუძნებოდეს მხოლოდ წმინდა ფორმალურ და იურიდიულ კრიტერიუმებს. კონსტიტუცია განსაკუთრებული იურიდიული მნიშვნელობის მქონე ძირითადი კანონია. იურიდიული ძალის მიხედვით კონსტიტუციასა და კანონს შორის განსხვავება იმდენად ბუნებრივი და ერთმნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლის მხრიდან გაუგებარი იქნებოდა ამ ნიშანზე დამატებით, ცალკე მითითება. მითუფრო, ზედმეტი იქნებოდა ამის აღნიშვნა კონსტიტუციის ტექსტში.

„კონსტიტუციისა“ და „კანონის“ ერთმანეთისაგან გამიჯვნით კანონმდებელმა ხაზგასმით მიუთითა არა კონსტიტუციის იურიდიულ ძალაზე, არამედ კონსტიტუციური ნორმების შინაარსისათვის დამახასიათებელ თავისებურებებზე. მხოლოდ კონსტიტუციაგანსაზღვრავს სამართლის სისტემის ღირებულებით, შინაარსობრივ მასშტაბებს. კონსტიტუცია პოზიტიური სამართლის იერარქიის სათავეში დგას. ამავე დროს, კონსტიტუცია ადგენს სამართლის ზეპოზიტიურ პრინციპებსაც, რომელიც მოიცავს სამართლის მთელ სისტემას.

„ანტიპოზიტიური კონსტიტუცია“?

კონსტიტუცია არ არის მორალურად ნეიტრალური. კონსტიტუციის ტექსტში ინტეგრირებულია ღირებულებათა მთელი რიგი მეტაფიზიკური ელემენტებიც. კონსტიტუცია განსაზღვრავს მორალური და ღირებულებითი შეფასების მასშტაბებს, რომლის საფუძველზეც მოსამართლე წყვეტს კონკრეტულ შემთხვევებს. კონსტიტუცია ერთგვარად იძულებულია კიდეც უარყოს სამართლის პოზიტიური ცნება.

მაგრამ, როგორია არაპოზიტიური სამართალი? რა ფორმით არსებობს ეს სამართალი და როგორ შეიძლება მისი შემეცნება? ან რამდენად სავალდებულო ხასიათი აქვთ ამ ღირებულებით პრინციპებს?

ღირებულებებს რელატიური ხასიათი აქვთ და იცვლებიან დროსა და სივრცეში. მართალია, ცალკეულ ღირებულებებს ახასიათებთ მისწრაფება უნივერსალობისაკენ, მაგრამ მათი მოქმედებაც ვერ მოწყდება კულტურულ კონტექსტს. სწორედ ამ კონტექსტის გათვალისწინებით უნდა მოხდეს ღირებულებათა შეფასება და მათი ჩართვა იურიდიული არგუმენტაციის პროცესში.

კონსტიტუცია არ ადგენს ღირებულებათა იერარქიას. კონსტიტუცია არაფერს გვეუბნება იმის შესახებ, თუ ღირებულებათა შკალაში, მაგალითად, რა ადგილი უკავია თავისუფლებას, თანასწორობას, სამართლიანობას, ადამიანის სიცოცხლეს, ღირსებას და სხვ. არ არსებობს ღირებულებათა შეფასების ერთმნიშვნელოვანი სქემაც. ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში მოსამართლე თვითონ განსაზღვრავს, თუ კონსტიტუციით აღიარებულ რომელ ღირებულებას უნდა მიენიჭოს უპირატესობა.

სამართლის მიმართ კონსტიტუციის „ანტიპოზიტიური“ დამოკიდებულება კარგად ჩანს პრეამბულაში, სადაც აღნიშნულია ადამიანთა საყოველთაოდ აღიარებულიუფლებებისა და თავისუფლებების, ასევე სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის შესახებ. ამ ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე პრინციპებს აქვთ დამოუკიდებელი ღირებულება და არსებობენ სახელმწიფოს გარეშეც. ეს პრინციპები არ არის სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ან ნაჩუქარი(ოქტროირებული). პირიქით, ამ პრინციპებს აქვთ მბოჭველი ძალა სახელმწიფოს მიმართ.

გარდა პრეამბულისა, სამართლის ზეპოზიტიური პრინციპები აღიარებულია კონსტიტუციის რამდენიმე მუხლში. კონსტიტუციის 39-ე მუხლის მიხედვით „ საქართველოს კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანისა და მოქალაქის სხვა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს, რომლებიც აქ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობენ კონსტიტუციის პრინციპებიდან.“ კონსტიტუციის მე-7 მუხლის თანახმად, კი „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით.“

„ფილოსოფოსი მოსამართლე“?

რა იურიდიული შედეგი შეიძლება ჰქონდეს კონსტიტუციის აღნიშნულ დებულებებს სასამართლო პრაქტიკისათვის?

მოსამართლეებს ხშირად უწოდებენ განმარტების „აკრობატებს“. იურისტებს ჩვევიათ ნორმის შინაარსის განსხვავებული ინტერპრეტაცია. სიტუაცია უფრო რთულდება, როდესაც იურიდიული არგუმენტაციის პროცესში ერთვება ღირებულებითი შეფასება. მოსამართლე, რომელიც იურიდიული არგუმენტაციის პროცესში ღირებულებებსაც ეფუძნება, ვერ იმოქმედებს მხოლოდ წმინდა იურიდიულ საზღვრებში. ღირებულება, როგორც წესი მეტაფიზიკური ბუნებისაა. როდესაც მოსამართლეს საქმე აქვს ღირებულებებთან, ის გარკვეული აზრით „ფილოსოფოსობს“.

როდესაც მოსამართლე ემორჩილება კონსტიტუციას, ის ემორჩილება კონსტიტუციით დადგენილ სამართლის ზეპოზიტიურ პრინციპებსაც. კონსტიტუციისადმი მორჩილება ნიშნავს ერთგულებას კონსტიტუციით დადგენილი ღირებულებითი წესრიგის მიმართაც.

მოსამართლემ არ უნდა დაიცვას არაადამიანური კანონები, რომელიც წინააღმდეგობაში მოდის სამართლიანობისა და მორალის შესახებ გაბატონებულ შეხედულებებთან. განსაკუთრებულ შემთხვევებში მოსამართლემ უნდა იმოქმედოს კანონის წინააღმდეგ და სამართლიანობის სასარგებლოდ.თუ მოსამართლე განახორციელებს კანონის საწინააღმდეგო განმარტებას contra legem ისმოქმედებს კონსტიტუციის ფარგლებში, რამდენადაც არ დაურღვევია კონსტიტუციით განმტკიცებული სამართლის პრინციპები.

რამდენად საშიშია „ფილოსოფოსი“ მოსამართლე?

იურიდიული არგუმენტაციის პროცესში ღირებულებების ჩართვას თან ახლავს გარკვეული რისკებიც. ღირებულება იშვიათად იძლევა მისი ერთგვაროვანი განმარტების შესაძლებლობას. რამდენად უწყინარი შეიძლება იყოს „ფილოსოფოსი“ მოსამართლე და რამდენად დაცული ვართ ამ დროს მოსამართლის თვითნებობისაგან? ან რა გარანტია გვაქვს, რომ საქმე გვაქვს ჯანსაღი მორალური წარმოდგენების მქონე მოსამართლესთან?

იურიდიული არგუმენტაციის პროცესში ღირებულებებზე აპელირება მოითხოვს გარკვეულ „სითამამეს“. მაგრამ, ეს არ უნდა გადაიზარდოს მოსამართლეთა „თვითნებობაში“. მოსამართლეც შეიძლება იყოს ტოტალიტარული რეჟიმის უკრიტიკო მსახური. მოსამართლეც შეიძლება ვასალური ერთგულებით ემსახუროს არა მართლმსაჯულებას, არამედ პოლიტიკურ კონიუნქტურას.სამოსამართლო მანტიაში გახვეული პოლიტიკური მართლმსაჯულების სამწუხარო რეციდივებიც მუდმივად მოითხოვს სიფხიზლეს.

ანგარიშგასაწევია სამართლის პრინციპების შემეცნებასთან დაკავშირებული სირთულეებიც. მით უფრო, რომ მოსამართლე არის სამართლის შემფარდებელი, და არა სამართალშემოქმედი. მოსამართლე საკუთარ თავზე ვერ აიღებს კანონმდებლის ფუნქციას. შესაბამისად, მან პირველ რიგში უნდა გაარკვიოს რამდენად მოახერხა კანონმდებელმა სამართლის ზეპოზიტიური პრინციპების შემეცნება და რა „დოზით“ ჩართო მან ეს მასალა კანონმდებლობაში.

უნდა გავითვალისწინოთ იურიდიული აზროვნებისათვის დამახასიათებელი თავისებურებებიც. სოციალური სინამდვილე ყოველთვის დინამიურია და ცვალებადი. სამართალი, პირიქით, ცდილობს არსებული სიტუაციის შენარჩუნებასა და „კონსერვაციას“. ამით განსხვავდება იურისტის აზროვნება პოლიტიკოსის აზროვნებისაგან. პოლიტიკოსი ყოველთვის ესწრაფვის, რომ შეცვალოს არსებული სინამდვილე. იურისტი, პირიქით, ცდილობს სამართლებრივ ჩარჩოებში მოაქციოს ამ სინამდვილის განვითარება. პოლიტიკოსს არ ჭირდება მისი შეხედულების არგუმენტაცია, რადგანაც ეს მისი პირადი შეხედულებაა. იურისტი, პირიქით, ვალდებულია არგუმენტირებულად დაასაბუთოს საკუთარი გადაწყვეტილება.

მოსამართლე, მართალია წყვეტს რეალური სინამდვილის კონკრეტულ შემთხვევებს, მაგრამ მხოლოდ ნორმის საფუძველზე. „იურისტების სამყარო“ არის არა რეალური სამყარო, არამედ ნორმატიული სამყარო, რომელიც თვითონ იურისტების მიერ არის კონსტრუირებული. იურისტების აზროვნება ორიენტირებულია სამართლის წინასწარ დადგენილ ნორმებზე. გადაწყვეტილების მიღებისას მოსამართლე აბსტრაჰირებულია პირადი, მსოფლმხედველობრივი შეხედულებებისაგან, ხოლო მის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება (სავარაუდოდ) განსხვავდება პირადი შეხედულებისაგან.

სამართლიანობა როგორც განმარტების მასშტაბი

შეიძლება თუ არა, რომ „სამართლიანობის იდეა“ იყოს განმარტების მასშტაბი? სამართლიანობა წინააღმდეგობრივი კატეგორიაა. თანამედროვე, პლურალისტურ საზოგადოებაში არ არსებობს სამარლიანობის ერთმნიშვნელოვანი და ობიექტური მასშტაბი. შესაბამისად, შეუძლებელია კონკრეტული შემთხვევის გადაწყვეტისას მოსამართლე დაეყრდნოს სამართლიანობის იდეას.

მოსამართლე ვერ დაეყრდნობა სამართლიანობის იდეას, მაგრამ მას შეუძლია დაეყრდნოს სამართლიანობის მასშტაბს, რომელიც დადგენილი აქვს კანონმდებელს. კანონმდებლობა ასახავს სამართლიანობის შესახებ საზოგადოებაში არსებულ კონსენსუსს. სამართლის განმარტება ვერ დაეფუძნება „სამართლიანობის იდეას“. სამართლის შემფარდებელი უნდა დაეფუძნოს კანონით განსაზღვრულ სამართლიანობის მასშტაბს, და არა სამართლიანობის აბსტრაქტულ იდეას. სამართლიანობის ეს მასშტაბი არ არსებობს წინასწარ მოცემული, მზა რეცეპტის სახით- სამართლიანობის მასშტაბი სამართლის შემფარდებელმა უნდა შეიმეცნოს კანონმდებლობიდან.

არ არსებობს „სამართლიანობა ზოგადად“. სამართლიანობის შეფასების მასშტაბი უნდა იყოს გაბატონებული სოციალური მორალი და არა მოსამართლის სუბიექტური შეხედულება. ამასთანავე, სამართლიანობის ეს მასშტაბი არ უნდა იყოს ორიენტირებული მაღალ მორალურ სტანდარტებზე. ორიენტაცია უნდა იყოს აღებული ყველა, „საშუალოდ წესიერი“ ადამიანის წარმოდგენებზე სამართლიანობისა და უსამართლობის შესახებ.

კანონმდებელიც ყოველთვის ვერ პოულობს სამართლიანობის მასშტაბს. „კანონიერი უსამართლობის“ პრობლემას დღესაც არ დაუკარგავს აქტუალობა. თუ უსამართლო კანონი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას, შესაბამისად, იგი ბათილია და არ უნდა გამოვიყენოთ. მაგრამ, თუ კანონმდებელი მოქმედებს კონსტიტუციის ფარგლებში, ის განსაზღვრავს სამართლიანობის იმ მასშტაბს, რომელსაც უნდა დაეყრდნოს სამართლის შემფარდებელი.

სამართლიანობის მასშტაბი ვერ დადგინდება რეფერენდუმის ან გამოკითხვის გზით. რეფერენდუმის ან გამოკითხვის შედეგებს მოსამართლისათვის არ აქვს სავალდებულო ძალა. ხალხის უმრავლესობის შეხედულება სამართლიანობის შესახებ ვერ იქნება შეფასების მასშტაბი სამართლის შემფარდებლისათვის. ხალხის უმრავლესობის გამოკითხვა ვერ მოახდენს სასამართლო გადაწყვეტილების ლეგიტიმაციას. სამართლიანობის შესახებ გამოკითხვის შედეგები შესაძლებელია იყოს პოლიტიკურად დიდი მნიშვნელობის, მაგრამ მას არ აქვს იურიდიული ძალა სამართლის შემფარდებლისათვის.

გასათვალისწინებელია მოსამართლეზე საზოგადოებრივი აზრის ზემოქმედების უარყოფითი ფაქტორიც. ასეთი სიტუაცია სერიოზულ საფრთხეს უქმნის მოსამართლის დამოუკიდებლობას. პროცესის მონაწილეებს უნდა ჰქონდეთ იმის მოლოდინი, რომ მათი საქმე გადაწყდება სამართლისა და კანონის საფუძველზე და არა საზოგადოების უმრავლესობის შეხედულებით.

„რა არ არის სამართლიანი“?

ერთხელ რომის პაპმა ჰკითხა მიქელანჯელოს, თუ როგორ მოახერხა მან და ქვისგან ისეთი გენიალური ქმნილება გამოაქანდაკა, როგორიც დავითია. „ძალიან მარტივად“,- უპასუხა მიქელანჯელომ,- „ქვას მოვაშორე ის, რაც დავითს არ ეკუთვნოდა“.

მიქელანჯელოს მიდგომას შეუძლია დიდი დახმარება გაგვიწიოს ღირებულებათა შეფასებისა და სამართლიანობის მასშტაბის დადგენაში. სამართლიანობის უნივერსალური ცნების ჩამოყალიბება თითქმის შეუძლებელია. ამავე დროს, შედარებით მარტივია განვსაზღვროთ, თუ რა „არ არის სამართლიანი“. ჩვენ უფრო მარტივად გავიგებთ „რა არის სამართლიანი“, თუ მაქსიმალურად ჩამოვაშორებთ იმას, რაც „არ არის სამართლიანი“.

ეს არ არის მარტივი ამოცანა და მოსამართლისაგან მოითხოვს „ჰერკულესის ძალას“ (დვორკინი). ამ მხრივ, ძალიან დამაიმედებელია თბილისის საქალაქო სასამართლოს ადმინისტრაციულ საქმეთა კოლეგიის გადაწყვეტილება. მხოლოდ ისღა დაგვრჩენია, „ჰერკულესის ძალის“ მქონე უფრო მეტი მოსამართლე ვუსურვოთ ჩვენს თავს და ქართულ მართლმსაჯულებას.

გია ხუბუა

პროფესორი

მიუნხენი, 2015 წლის ივლისი