ლევან ქისტაური - მაკროეკონომიკური ფაქტორებისა და შოკების ზემოქმედება საქართველოს ეკონომიკასა და ლარის კურსზე მნიშვნელოვანწილად ამოწურულია
ქვეყნის ეკონომიკაში არსებულ ვითარებაზე, საქართველოს ეკონომიკაზე მოქმედ ფაქტორებს და გამოწვევებზე "ინტერპრესნიუსი" ეკონომიკის დოქტორს, პროფესორს, წმ. ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსტეტის "ფინანსებისა და საბანკო საქმის" პროგრამის ხელმძღვანელ, ლევან ქისტაურს ესაუბრა.
- ბატონო ლევან, როგორ შეაფასებდით დღეის მდგომარეობით საქართველოს ეკონომიკას, მასზედ მოქმედ ფაქტორებს და გამოწვევებს?
- ოქტომბრის თვისთვის საქართველოს ეკონომიკაში შემდეგი მდგომარეობა გვაქვს: სახეზეა ლარის დაახლოებით 40%-იანი დევალვაცია, ეკონომიკის ზრდის ტემპების შემცირება (მშპ-ს ზრდა კორექტირებული გეგმის მიხედვით წლიური 2%-ია, ნაცვლად თავდაპირველად დაგეგმილი 5%-სა, თუმცა სავარაუდოდ წლის ბოლოსათვის იგი 3%-ს მიაღწევს), ოქტომბრის დასაწყისისათვის ინფლაცია 5.2%-ია, რომელიც ჩვენის აზრით, 2016 წლის იანვრისათვის 7%-ს მიაღწევს (2015წ. გეგმური მაჩვენებელი 5%).
მოდით, ერთად მიმოვიხილოთ, გავაანალიზოთ და შევაფასოთ საქართველოს ეკონომიკასა და ლარის კურსზე მოქმედი ფაქტორები. პირობითად დავყოთ ისინი გარე და შიდა ფაქტორებად:
გარე ფაქტორები - ა). მსოფლიო ბაზარზე ნავთობის ფასების ვარდნა (ბარელი ნავთობის ფასი 115 აშშ. დოლარიდან დაახლოებით 47-50 აშშ. დოლარამდე დაეცა და სავარაუდოდ მოკლე და საშუალოვადიან პერსპექტივაში აღნიშნული ტენდენცია გარძელდება). ირანისათვის სანქციების მოხსნის ამოქმედების შემთხვევაში საერთაშორისო ექსპერტები ვარაუდობენ ნავთობის ბაზარზე მიწოდების თანმიმდევრულ ზრდას და ფასის დამატებით 10%-იან კლებას. ბ). ჩინეთის ეკონომიკის ზრდის ტემპების არნახული შემცირება, საფონდო ბაზრის ინდექსის მკვეთრი ვარდნა, ჩინური იუანის ჯერ-ჯერობით 3%-იანი დევალვაცია (სავარაუდოდ დევალვაცია მოკლე ხანში 7% გადააჭარბებს); გ). მხოლოდ ბოლო 12 თვის განმავლობაში რუსული რუბლის დევალვაცია დაახლოებით 65%-ით, უკრაინული გრივნასი - 67%-ით, ყაზახური ტენგეს - 49%-ით, თურქული ლირას - 35%-ით, ევროს - 13%-ით და ა.შ. და მათი გავლენა ჩვენს სავაჭრო და საგადამხდელო ბალანსზე; დ). განვითარებად ეკონომიკებში ინვესტიციების მკვეთრი არათუ კლების და არამედ ქვეყნიდან გადინების ტენდენცია ე). ევროზონის ქვეყნების ეკონომიკის საპროგნოზოზე ნაკლები ტემპებით ზრდა. აღიშნულს შეიძლება მ.წ. ბოლოს (ან 2016წ. პირველ ნახევარში) დაემატოს აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის გადაწყვეტილება განაკვეთის გაზრდის თაობაზე, რაც დოლარის კურის შემდგომი გამყარებისკენ იქნება მიმართული და ა.შ.
შიდა ფაქტორები - ა). "სოციალურად ორიენტირებული" ეკონომიკური პოლიტიკა; ბ). პრივატიზაციის დაბალი ტემპი და ამ წყაროდან შემოსავლების არასაკმარისი ოდენობა; გ).პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების კრიტიკულად არასაკმარისი მოცულობა (მ.წ. ქვეყნის ეკონომიკას დაახლოებით 1.2 მლრდ. აშშ. დოლარის უცხოური ინვესტიცია მაინც სჭირდება); დ). ტურიზმით მიღებული შემოსავლების კლება (ტურიზმიდან შემოსავლების და არა ტურისტთა რაოდენობის კლება, ვინაიდან რუსეთიდან, აზერბაიჯანიდან, უკრაინიდან, სომხეთიდან, ყაზახეთიდან და ა.შ. შემოსული ტურისტები მათ ქვეყნებში არსებული ეკონომიკური პრობლემების გამო საქართველოში ხარჯავენ იმაზე ნაკლებ თანხას ვიდრე ტრადიციულად, ან თუნდაც იგივე ოდენობის ლარის დახარჯვის შემთხვევაში მყარ ვალუტაში მათი ოდენობა შემცირებულია ლარის დევალვაციის ოდენობით); ე). ინფრასტრუქტურული პროექტების არასაკმარისი მაშტაბები, ცენტრალურ და ადგილობრივ დონეებზე შესაბამისი ასიგნებების ათვისების არასათანადო ტემპები; ვ). ფულადი გზავნილებებით შემოსული თანხების კლება და ა.შ.
- ასეთ ვითარებაში რას შეიძლება ველოდოთ მოკლევადიან და საშუალოვადიან პერსპექტივაში?
- დღეის მდგომარეობით, იმ მაკროეკონომიკური ფაქტორებისა და შოკების ზემოქმედება საქართველოს ეკონომიკასა და ლარის კურსზე, რომელსაც ადგილი ჰქონდა განვლილი პერიოდის განმავლობაში და, რაზეც ზემოთ ვისაუბრეთ, შეიძლება ითქვას რომ, მნიშვნელოვანწილად ამოწურულია, ლარმა თავის თავზე მიიღო ეს დარტყმა, ლარის ინდექსი იმ ნიშნულზეა, რომ შემდგომი დევალვაციისთვის ამ ეტაპზე (ხაზს ვუსვამთ - ამ ეტაპზე) მაკროეკონომიკური საფუძვლები აღარ არსებობს. შესაბამისად არ უნდა ველოდოთ ლარის კურსის შემდგომ მკვეთრ და მნიშვნელოვან ვარდნას. ადგილი ექნება გარკვეულ რყევებს, მაგრამ ეს მცურავი გაცვლითი კურსის ბუნებრივი თვისებაა, მისი არსიც სწორედ ამაშია. თუმცა, დამშვიდების საფუძველი ნამდვილად არ უნდა გვქონდეს. კრიზისულ პერიოდს ჯერ არ გადაუვლია, გარე ფაქტორების თუ შოკების ნეგატიური ზემოქმედება ქართულ ეკონომიკასა და ლარის კურსზე საბოლოოდ არ დასრულებულა. უფრო მეტიც, უნდა ველოდოთ ახალ ტალღას უკვე მიკორეკონომიკის, შიდა მეურნეობების დონეზე, რომელიც ,,ფარული" მაგრამ შესაძლოა უფრო მწვავე და ხანგრძლივმოქმედი აღმჩნდეს.- რას გულისხმობთ?
- წინ არის ახალი გამოწვევები. 2016 წლისათვის პირველ ნახევარში მოსალოდნელია: ა). ეკონომიკური აქტივობის შემცირება; ბ). დასაქმების დონის შემცირება; გ). შემოსავლების, დაგროვების, მოხმარების კლება; დ) შეფერხებები ბიუჯეტის საკასო შესრულების, პირველ რიგში საგადასახადო შემოსავლების კუთხით; ე). სამეურნეო სუბიექტებს შორის გადაუხდელი ვალდებულებების ზრდა; ვ). საბანკო სისტემაში დანახარჯების და ვადაგადაცილებული სესხების ზრდა; ზ) საპროცენტო განაკვეთების ზრდა და სხვ. ეს ყველაფერი ძალზედ მტკივნეულია, თუმცა პროფესიონალებმა იციან რომ ეს ჩვეულებრივი ეკონომიკური მოვლენაა. შესაბამისად პანიკა, აჟიოტაჟი და გადაბრალებები ნამდვილად არაა საჭირო.- რა უნდა გაკეთდეს ხელისუფლების მხრიდან, ვგულისხმობთ საქართველოს მთავრობას და ეროვნულ ბანკს?
- ასეთ ვითარებაში მთავრობამ (ეკონომიკურმა გუნდმა) და ეროვნულმა ბანკმა ერთობლივად უნდა იმუშაონ ეკონომიკურ სტრატეგიასა და ტაქტიკაზე. პირველ რიგში ისინი ერთად უნდა წარსდგენ საზოგადოების წინაშე და ღიად უნდა განაცხადონ რომ ადგილი აქვს ლარის დევალვაციას, დასაბუთებულად და გასაგებ ენაზე აუხსნან მოსახლეობას, რომ ასეთ ვითარებაში ლარის დევალვაცია ერთადერთი სწორი ნაბიჯია საქართველოში მაკროეკონომიკური გარემოს გრძელვადიანი სტაბილურობისათვის, სავაჭრო და საგადამხდელო ბალანსის წონასწორობის უზრუნველყოფის და შემდგომი ეკონომიკური ზრდისათვის, ადგილობრივი წარმოების განვითარებისათვის, იმპორტის ჩანაცვლებისათვის და ა.შ. ამასთანავე აუწყონ მოსახლეობას საკუთარი გეგმების შესახებ დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის დაცვის, ადგილობრივი წარმოების წახალისების, 2016წ. ბიუჯეტის პრიორიტეტების, საბანკო სისტების მდგრადობის და სტაბილურობის, სხვა კონკრეტული გეგმების და პროექტების თაობაზე.- კონკრეტულად რა მონეტარული, ფისკალური და ეკონომიკურ ნაბიჯები უნდა გადადგას ხელისუფლებამ ეკონომიკის სტაბილიზაციის და ზრდის ხელშეწყობის მიზნით?
- მისასალმებელია საქართველოს ეროვნული ბანკის გადაწყვეტილება რეფინანსირების განაკვეთის 7%-მდე გაზრდის თაობაზე (თუმცა, ვფიქრობ, რომ იგი გარკვეულწილად დაგვიანებულია, მომავალში კი ალბათ განაკვეთის შემდგომი ზრდას უნდა ველოდოთ). აღნიშნული ნაბიჯი მიმართულია ფულის გაძვირებისა და ინფლაციური მოლოდინების და რისკების შემცირებისაკენ. ასევე მნიშვნელოვანია მისი გადაწყვეტილება სავალუტო ინტერვენციების აღდგენის და საჭიროების შემთხვევაში სავალუტო აუქციონზე რეზერვების გაყიდვის შესახებ (სებ-ის ინტერვენციებს ხელეწიფება მნიშვნელოვნად მოთოკოს აჟიოტაჟური მოთხოვნა სავალუტო ბაზარზე და მთლიანობაში თავიდან აიცილოს ლარის კურსის საფუძველსმოკლებული რყევები).სებ-მა უნდა გაატაროს მკაცრი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, რისთვისაც თამამად უნდა გამოიყენოს მის ხელთ არსებული სხვა მონეტარული ინსტრუმენტები ღია ბაზარზე ოპერაციების ჩათვლით. ე.წ. ძვირი ფულის პოლიტიკა სავარაუდოდ 2016წ. მეორე კვარტლის ბოლომდე უნდა გაგრძელდეს, რის შემდგომაც იმედია იქნება პირობები მონეტარული პოლიტიკის შერბილების და ეკონომიკური ზრდის ხელშეწყობის მიმართულებით.
საქართველოს ფინანსთა სამინისტრომ კვლავაც უნდა უზრუნველყოს ბიუჯეტის "არაინფლაციური" ხარჯვა (მიუხედავად არაერთგზის გაჟღერებული ბრალდებებისა, ჩვენის დაკვირვებით, მიმდინარე წლის განვლილ პერიოდში ბიუჯეტის ხარჯვით პოლიტიკას ინფლაციასა და ლარის კურსის ვარდნაზე რაიმე მნიშვნელოვანი ნეგატიური გავლენა არ ჰქონია).
თუმცა, დღეისათვის კრიტიკულად მნიშვნელოვანია, თუ რა პარამეტრებზე დაყრდნობით დაიგეგმება 2016წ. ბიუჯეტი! ითქვა, რომ ,,მომავალი წლის ბიუჯეტი 3% ეკონომიკურ ზრდაზე, 4-4.5% ინფლაციაზე და 3% დეფიციტზე იქნება გათვლილი. ნაერთი ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლები იქნება 8.5 მლრდ. ლარი, სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსულობები და ხარჯები კი 9.9 მლრდ. ლარი. ამასთანავე პირველად საქართველოში საშემოსავლო გადასახადის ნაწილი მუნიციპალიტეტებს დარჩება". უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოებრივად მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებაა მუნიციპალიტეტებისათვის საკუთარი შემოსავლის დადგენა, ეს წინგადადგმული ნაბიჯია ადგილობრივი თვითმმართველობების ფინანსური დამოუკიდებლობის და შესაბამისად მათი უფლებების და პასუხისმგებლობების ზრდის გზაზე. ასევე სწორედ მიგვაჩნია 2016წ. ბიუჯეტის 3% (შესაძლოა 3.5%-იან) ეკონომიკურ ზრდასა და 4.5% ინფლაციაზე გათვლა, თუმცა ვერ დავეთანხმებით ბიუჯეტის დეფიციტის 3% პარამეტრს. მაშინ როცა ქვეყნის ეკონომიკა მწვავე გამოწვევების წინაშე დგას 3%-იანი ბიუჯეტის დეფიციტი მნიშვნელოვანი რისკების მატარებელი შეიძლება იყოს და შემდგომი დარტყმის ქვეშ დააყენოს ლარის კურსის სტაბილურობა, ეკონომიკური ზრდა და მაკროეკონომიკური მდგრადობა. სხვადასხვა გარემოებების გათვალისწინებით 2016 წ. ბიუჯეტისათვის დეფიციტის პარამეტრი არ უნდა იყოს 2.5%-ზე მეტი, ამასთანავე მაქსიმალურად უნდა იქნას შეკვეცილი არამწარმოებლური ხარჯები და სუბსიდიები.
კიდევ ერთი საკითხი - ბიუჯეტის ანგარიშებზე არსებული ნაშთი! განვლილი პერიოდის ბიუჯეტის შემოსავლების და ხარჯების ანალიზი გვაჩვენებს რომ შეფერხებებია ბიუჯეტის ხარჯვით ნაწილში, მხარჯავი სუბიექტები (როგორც ცენტრალურ ასევე მუნიციპალურ დონეებზე) დროულად და სრულად ვერ ითვისებენ გეგმით გათვალისწინებულ ასიგნებებს. 2015წ. ბიუჯეტის გარდამავალი ნაშთი (სახელმწიფო ბიუჯეტის, ადგილობრივი ბიუჯეტების და ა.შ. დეპოზიტები წლის ბოლოს) სავარაუდოდ 1.2 მლრდ. ლარის ფარგლებში იქნება. 2016წ, ბიუჯეტის განხილვის პროცესში ბიუჯეტის ზრდის მოთხოვნის ნაცვლად უფრო მართებულად მიგვაჩნია გარდამავალი ნაშთის ნაწილის მიმართვა ა). სახლემწიფო საშინაო ვალის ნაწილის, კერძოდ კი ,,სახელმწიფო ობლიგაციები სებ-ისათვის" – 400.0 მლნ. ლარის დაფარვისათვის რაც მნიშვნელოვნად წაადგება მაკროეკონომიკურ მდგრადობას; ბ). პარალეურად ღია ბაზრის ოპერაციებისათვის არსებული სახაზინო ვალდებულებულებების ნაწილის (დაახლოებით 150 მლნ. ლარის ფარგლებში) თანმიმდევრული გამოსყიდვა/დაფარვა, რაც ლიკვიდობის ინექცია იქნებოდა ფულად ბაზარზე. ეს ჩვენი ერთერთი ვარიანტი და მოსაზრებაა 2016წ. ბიუჯეტთან მიმართებაში. მთლიანობაში კი მომავალი წლის ბიუჯეტი უმნიშვნელოვანესი და უსერიოზულესი ბერკეტი იქნება (უნდა იყოს) ქვეყნის ეკონომიკის საშუალოვადიანი სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად.
დღეისათვის მსოფლიო ეკონომიკა, საერთაშორის ფინანსური ბაზარი კვლავაც ძალზედ მყიფე და რყევადია, იგი ეძებს თავის წონასწორობას და ჩვენც გლობალურ ეკონომიკურ მოვლენებს აუცილებლად უნდა ვადევნოთ თვალი. შევისწავლოთ მიმდინარე პროცესები, გავაანალიზოთ და გავაკეთოთ მოკლე და საშუალოვადიანი პროგნოზები. პერიოდულად მოვახდინოთ პროგნოზების კორექტირება და შესაბამისად ვარეგულიროთ საკუთარი სტრატეგია და ტაქტიკა. კერძოდ კი, სახელმწიფომ (ეკონომიკის სამინისტრომ და ფინანსთა სამინისტროსთან სებ-თან ერთად) ზემოაღნიშნული ვითარებების, გარემოებების, მიმდინარე და მოსალოდნელი პროცესების გათვალისწინებით უნდა შეიმუშაოს მოვლენების განვითარების სხვადასხვა სცენარი: ოპტიმისტური, რეალისტური, პესიმისტური. თვითეული სცენარისათვის გააკეთოს სათანადო მოდელირებები, სტრეს ტესტები და დასახოს სინქრონული, შეთანხმებული, ადექვატური ღონისძიებები და ნაბიჯები ცალკეული შემთხვევისათვის. მაგალითად, იმ შემთხვევაში თუ ნავთობის ფასი დაეცემა 40 აშშ. დოლარამდე და ქვემოთ (ან თუ აიწევს 60 აშშ. დოლარამდე) როგორ აისახება ეს ჩვენ სავაჭრო-პარტნიორ ქვეყნებსა და ჩვენზე მაკრო და მიკრო ჭრილში? თუ აშშ. ფედერალური სარეზერვო სისტემა გაამკაცრებს პოლიტიკას და დაიწყება დოლარის შემდგომ გამყარებას? თუ კაპიტალის ბაზარზე გაგრძელდება და გააქტიურდება ტენდენცია დატოვოს განვითარებადი ბაზრები? თუ გაგრძელდა ან გაღრმავდა კრიზისი საბერძნეთში? ან რუსეთში? ან აზერბაიჯანში? ან უკრაინაში? ან ჩინეთში? ან აშშ-ში? ევროპაში? ან ეკონომიკური სიტუაცია დასტაბილურდა ამ ქვეყნებში? რას უნდა ველოდოთ? რა შემთხვევაში რას ვაკეთებთ? უფრო სწორედ კი, რომელი უწყება როდის, რა შემთხვევაში, რას და როგორ აკეთებს? ასეთ მუშაობაზე მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული საქართველოს ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური სტაბილურობა და განვითარება.
